Περί Εθελοδουλείας: Στρατηγική της Ανατροπής της Αντιπροσώπευσης για το Μέλλον μιας Ελεύθερης Κοινωνίας

του Επαμεινώνδα Πανά                                 

σ. Καθηγητή Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών

«Ένα από τα θλιβερότερα μαθήματα της Ιστορίας είναι τούτο:

Αν έχουμε εξαπατηθεί για ικανό χρονικό διάστημα, έχουμε μετά τη τάση να απορρίπτουμε κάθε στοιχείο που επιβεβαιώνει ότι εξαπατηθήκαμε. Δεν μας ενδιαφέρει πιά, να βρούμε την αλήθεια. Η απάτη μας έχει καταλάβει εξ ολοκλήρου. Είναι πολύ οδυνηρό να παραδεχθούμε ότι μας έχει συμβεί κάτι τέτοιο. Από τη στιγμή που δίνουμε στον τσαρλατάνο τη δύναμή μας είναι πάρα πολύ δύσκολο να την πάρουμε πίσω».

Carl Sagan, The demon-haunted world

To 1530 στο Sarlat-la-Caneda, στη νοτιοδυτική Γαλλία, γεννήθηκε ο Λα Μποεσί (La Boetie), σπούδασε νομικά στη διάσημη νομική σχολή του Πανεπιστημίου της Ορλεάνης. Μετά την αποφοίτησή του το 1553, εξασφάλισε τη θέση του δικαστή στο Κοινοβούλιο του Μπορντώ (τα Κοινοβούλια ήταν τα ανώτερα δικαστήρια της Γαλλίας). Ο Λα Μποεσί πέθανε στις 18 Αυγούστου του 1563, πιθανόν από μια μορφή πανώλης.

Στον φίλο του τον Μονταίνιο κληροδότησε τη βιβλιοθήκη του και το 1571 ο Μονταίνιος δημοσίευσε τα έργα του Λα Μποεσί, παραλείποντας όμως το έργο του «Πραγματεία περί Εθελοδουλείας» ή «Ο Λόγος περί Εθελοδουλείας».

Η σκέψη, οι στοχαστικές απόψεις του Λα Μποεσί, ξεχνιούνται για πάνω από έναν αιώνα. Όμως, στον 19^ο αιώνα ήρθαν και πάλι στην επιφάνεια της επικαιρότητας τα επιχειρήματα που είχε διατυπώσει ο Λα Μποεσί, και τα οποία έγιναν ελκυστικές ιδέες από μεγάλους στοχαστές όπως  ο Θορώ, ο Τολστόι, και ο Γκάντι.

Τον 15^ο αιώνα ο Λα Μποεσί απέκτησε δίκαια τη φήμη του χάρη στην κυκλοφορία του δοκιμίου του με τίτλο «Πραγματεία περί Εθελοδουλείας» που πραγματεύεται ένα βασικό, διαρκές πολιτικό ερώτημα: Γιατί οι άνθρωποι υποτάσσονται στην κυριαρχία των τυράννων; Γιατί οι άνθρωποι συναινούν με προθυμία στη δική τους υποδούλωση;

Ο Λα Μποεσί θεωρείται ο πρώτος θεωρητικός που έδωσε έμφαση στη στρατηγική της Μαζικής μη-βίαιης Πολιτικής Ανυπακοής.

Ο Λα Μποεσί όρισε την εθελοντική (εκούσια) δουλεία ως την κακή συνήθεια των ανθρώπων να υπακούουν και να εξαρτώνται από έναν τύραννο τον οποίο έχουν προικίσει με προνόμια.

Για τον Λα Μποεσί δεν αποτελεί αρετή η εκούσια δουλεία αφού οι άνθρωποι συναινούν με προθυμία στην υποδούλωσή τους.

Η στρατηγική του είναι πως θα εξουδετεροποιηθεί η δύναμη του τυράννου.  Προτείνει:  Μέσω της μη βίαιης αντίστασης.

Κατά τον Λα Μποεσί, αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει αρκετοί άνθρωποι να μην συναινέσουν σε οποιαδήποτε συνεργασία μαζί του. Με αυτόν τον τρόπο ο λαός δεν σκοτώνει έναν άνθρωπο αλλά την ίδια την τυραννία.

Ο Λα Μποεσί μας συμβουλεύει ότι οι άνθρωποι πρέπει να αρνούνται τη βία και την υποταγή γιατί πολύ απλά δεν χρειάζεται η βία για να χειροδικήσουμε κατά του τυράννου, για να ανατραπεί, αλλά απλά να μην τον υποστηρίζουμε.

Αν δεν τον υποστηρίζουμε, τότε, όπως γράφει ο Λα Μποεσί, θα δούμε τον τύραννο ως ένα μεγάλο κολοσσό του οποίου το βάθρο έχει τραβηχτεί, να σωριάζεται από το ίδιο του το βάρος και να κατακερματίζεται. Άρα μπορεί ο άνθρωπος να «σκοτώσει» έναν τύραννο μέσω της μη – βίαιης αντίστασης. Γιατί ο τύραννος έχει μόνο δύο μάτια, μόνο δύο χέρια, μόνο ένα σώμα και τη δύναμη που του εκχωρούμε εμείς οι πολίτες.

Γενιές γεννήθηκαν και τράφηκαν και ανατράφηκαν κατά τη διάρκεια της Μεταπολίτευσης αποδεχόμενες τα ρουσφέτια, την οικογενειοκρατία, την διαφθορά, την καθεστηκυία τάξη, τον εθνομηδενισμό, τον αποχριστιανισμό. Ανατράφηκαν στη παρακμή και εθίστηκαν σ’ αυτήν και ουσιαστικά ερωτεύτηκαν την εκούσια δουλεία.

Η οικογενειοκρατία, η οποία ζει και βασιλεύει στο πολιτικό μας σύστημα, έχει γίνει και αυτή ένα έθιμο, με συνέπεια οι ψηφοφόροι να πιστεύουν ότι έτσι θα πρέπει να είναι για πάντα στην πολιτική ζωή αυτού του τόπου. Όμως, αυτή η δύναμη του εθίμου αποτελεί στοιχείο της εκούσιας δουλείας.

Συνεπώς, για να αλλάξει αυτό το νοσηρό «έθιμο» και να μπει στη ζωή μας ένα διαφορετικό όραμα  χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια. Όσο όμως καθυστερούμε, τόσο αυξάνεται και η πιθανότητα της ολικής απορρόφησης στην κατάσταση του εθίμου, της εκούσιας δουλείας, και τόσο θα αυξάνεται και η ένταση του λουριού.

Οι καταπιεσμένοι πολίτες δεν χρειάζεται να χρησιμοποιούν βίαιες τακτικές. Μπορούν να χρησιμοποιούν το μποϋκοτάζ, τις συνελεύσεις, τις διαμαρτυρίες, τις ομαδικές  αναφορές, τις απεργίες, αλλά προπάντων χρειάζεται η μεγάλη απόφαση αλλαγής νοοτροπίας: Μην υπηρετείτε, μην συνεργάζεστε με τους «άρχοντες».

Σκεφτείτε προς στιγμήν την αποχή από την εκλογική διαδικασία. Αποχή σημαίνει άρνηση προς τους «άρχοντες», και σημαίνει ταυτόχρονα και περιφρόνησή τους.

Τί θα γίνει αν η αποχή υιοθετηθεί από έναν σημαντικό αριθμό πολιτών και για συνεχείς εκλογικές αναμετρήσεις; Το ιερατικό πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης θα νιώσει το σοκ, το τράνταγμα, τον κλυδωνισμό.  Μήπως αυτή δεν είναι μια πολιτική παραδοχή της μη – βίαιης δράσης;

Αποχή σημαίνει άρνηση της οικογενειοκρατίας και των προνομιούχων, σημαίνει άρνηση του τρόπου λήψης των αποφάσεων, σημαίνει καταπολέμηση της διαφθοράς, σημαίνει κατάργηση της επαίσχυντης θέσης «όποιος φεύγει απ’ το μαντρί τον τρώνε οι λύκοι», σημαίνει γκρέμισμα των δομών εξουσίας της κομματοκρατορίας, σημαίνει ουσιαστική συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων από κάτω προς τα πάνω, σημαίνει τόνωση της κατάργησης της εθελοδουλείας, η οποία οδηγεί στην κατάργηση της αντιπροσώπευσης για λογαριασμό του πολίτη.

Ο καινοτόμος Ε. Μάσκ, έχει επικεντρώσει τις επιστημονικές του προσπάθειες στη δημιουργία αποικίας στον Άρη. Δεν παραλείπει να εκδηλώνει και τις ιδέες του για το είδος της κυβέρνησης που θα πρέπει να έχει ο κόκκινος πλανήτης. Χαρακτηριστικά, στο συνέδριο το οποίο συμμετείχε, είπε ότι οραματίζεται την εφαρμογή της  Άμεσης Δημοκρατίας και πιο συγκεκριμένα ανέφερε ότι  «Πιθανότατα η μορφή διακυβέρνησης στον Άρη θα ήταν η Άμεση Δημοκρατία και όχι η Αντιπροσωπευτική… και νομίζω ότι αυτό είναι μάλλον το καλύτερο, επειδή η πιθανότητα διαφθοράς μειώνεται σημαντικά με την άμεση, έναντι μιάς αντιπροσωπευτικής, δημοκρατίας».

Οι αρχαίοι Έλληνες μας κληροδότησαν την άμεση δημοκρατία, την οποία οι νεοέλληνες δεν μπόρεσαν ποτέ να την εφαρμόσουν. Οι επόμενες γενιές, ίσως, αν είναι τυχερές και πλούσιες, και ζήσουν στον Άρη, σίγουρα θα απολαύσουν τα αγαθά της.

Ας επανέλθουμε όμως στον Λα Μποεσί, και ας μου επιτραπεί να επιλέξω ορισμένα τμήματα από το διαχρονικό πόνημά του, αν και θεωρώ ότι θα έχω παραλείψει, χωρίς βέβαια σκοπιμότητα, σημαντικές του σκέψεις. Επίσης, οι τίτλοι είναι δικοί μου. Γι’ αυτό αξίζει κάποιος να διαβάσει την εξαίρετη μετάφραση του Παναγιώτη Καλαμαρά (Εκδόσεις Πανοπτικόν, «Πραγματεία περί Εθελοδουλείας».

Μην υποστηρίζετε τον τύραννο.

Αλλά, Ω Μεγαλοδύναμε! Τί παράξενο φαινόμενο είναι αυτό; Τί όνομα πρέπει να του δώσουμε; Ποια είναι η φύση αυτής της δυστυχίας; Τί ανηθικότητα είναι αυτή, ή μάλλον τί αθλιότητα; Να βλέπεις έναν ατέλειωτο αριθμό ανθρώπων όχι απλώς να υπακούει, αλλά να οδηγείται στη δουλικότητα; Όχι να κυβερνάται, αλλά να τυραννείται;

Ένας λαός σκλαβώνεται μόνος του, κόβει τον ίδιο του το λαιμό όταν, έχοντας επιλέξει ανάμεσα στο να είναι υποτελής και στο να είναι ελεύθερος, εγκαταλείπει τις ελευθερίες και μπαίνει στο ζυγό, συναινώντας στην ίδια του τη δυστυχία, ή μάλλον, προφανώς, καλωσορίζοντάς την.

Μην ρίχνετε ξύλα στην φωτιά

Όλοι γνωρίζουν ότι η φωτιά που ξεκινά από έναν μικρό σπινθήρα θα μεγαλώσει και θα γίνει φλόγα, για όσο βρίσκει ξύλο να κάψει, όμως, χωρίς να σβηστεί με νερό, αλλά, απλώς, μη βρίσκοντας άλλο καύσιμο να τροφοδοτηθεί, τότε ξοδεύεται μονάχη της, ξεθυμαίνει, και δεν είναι πια φλόγα. Παρομοίως, όσο περισσότερο οι τύραννοι διαρπάζουν, τόσο περισσότερο λαχταρούν, αφανίζουν και καταστρέφουν όσο περισσότερο κάποιος υποχωρεί απέναντί τους και τους υπακούει, τόσο περισσότερο αυτοί γίνονται ισχυρότεροι και τρομερότεροι, έτοιμοι να αφανίσουν και να καταστρέψουν.

Αλλά αν ούτε ένα πράγμα δεν υποχωρεί απέναντί τους, αν, χωρίς καμιά βία, απλώς κανείς δεν υπακούει, απογυμνώνονται και εκμηδενίζονται, ακριβώς όπως όταν η ρίζα δεν παίρνει τροφή, το κλαδί μαραίνεται και πεθαίνει.

Επιθυμία για ελευθερία

Δεν γνωρίζω πώς συμβαίνει η φύση να αποτυγχάνει να τοποθετήσει στις καρδιές των ανθρώπων μια φλογερή επιθυμία για ελευθερία, μια ευλογία τόσο μεγάλη και επιθυμητή, ώστε μόλις χαθεί, να ακολουθούν αμέσως όλα τα κακά, και ακόμη και οι ευλογίες να παραμένουν άγευστες και άνοστες λόγω της διάβρωσής τους από τη δουλεία. Η ελευθερία είναι η μοναδική χαρά στην οποία οι άνθρωποι δεν φαίνεται να επιμένουν, διότι, στα σίγουρα, εάν πράγματι την ήθελαν, θα την είχαν. Προφανώς αρνούνται αυτό το θαυμάσιο προνόμιο γιατί το αποκτούν τόσο εύκολα. [το αρνούνται, πρώτον, λόγω του φόβου να πάρουν πλέον την ευθύνη της ζωής τους στα χέρια τους (αφού πια δεν γνωρίζουν το πώς), εναποθέτοντας, έτσι, τις επιλογές τους για την ζωή τους σε άλλους, και, επίσης, για μια άλλη μερίδα του πληθυσμού, διότι είναι πρακτικά αδύνατον να κατανοήσει κάποιος την αλήθεια, και κατά συνέπεια την ελευθερία, αν έχει γεννηθεί και γαλουχηθεί μέσα στο ψέμα.]

Έχει μόνο δύο μάτια, δύο χέρια. Εσείς τον βοηθάτε!

Όλη αυτή η καταστροφή, αυτή η δυστυχία, αυτή η ερήμωση, πέφτει επάνω σας όχι από ξένους εχθρούς, αλλά από το μοναδικό εχθρό τον οποίο εσείς καθιστάτε τόσο δυνατό, για τον οποίο πηγαίνετε με γενναιότητα στον πόλεμο, για το μεγαλείο του οποίου δεν αρνείστε να προσφέρετε στο θάνατο τα ίδια σας τα κορμιά. Εκείνος, που έτσι σας καταδυναστεύει, έχει μόνο δύο μάτια, μόνο δύο χέρια, μόνο ένα σώμα, τίποτα παραπάνω από όσα διαθέτει και ο τελευταίος άνθρωπος ανάμεσα στους αμέτρητους που κατοικούν στις πόλεις σας-, στην πραγματικότητα δεν έχει τίποτα παραπάνω για να σας καταστρέψει από τη εξουσία που εσείς του απονείματε.

Πού βρήκε αρκετά μάτια για να σας κατασκοπεύσει, εάν δεν του τα δώσατε οι ίδιοι; Πώς μπορεί να έχει τόσα πολλά χέρια για να σας χτυπά, εάν δεν τα δανείστηκε από εσάς; Τα πόδια, με τα οποία ποδοπατά τις πόλεις σας, πού τα βρήκε, αν δεν είναι τα δικά σας; Πώς έχει οποιαδήποτε εξουσία πάνω σας, εκτός μέσα από σας; Πώς θα τολμούσε να σας επιτεθεί, εάν δεν είχε τη συνεργασία σας; Τί θα μπορούσε να σας κάνει, εάν εσείς οι ίδιοι δεν συνεργούσατε με τον κλέφτη που σας ρημάζει, εάν δεν ήσασταν συνένοχοι με τον εγκληματία που σας σκοτώνει, εάν εσείς οι ίδιοι δεν προδίδατε τους εαυτούς σας;

Σπέρνετε τα χωράφια σας ώστε να μπορεί να τα ρημάζει, φτιάχνετε και επιπλώνετε τα σπίτια σας ώστε να του δίνετε αγαθά για να πλιατσικολογήσει- ανατρέφετε τις κόρες σας ώστε να μπορεί να ικανοποιήσει τη λαγνεία του- μεγαλώνετε τα παιδιά σας προκειμένου να ασκήσει πάνω τους το μεγαλύτερο προνόμιο που ξέρει – να οδηγηθούν στις μάχες του, να πάνε στο σφαγείο, να γίνουν υπηρέτες της απληστίας του και όργανα της εκδίκησής του παραδίδετε τα κορμιά σας στην σκληρή εργασία προκειμένου να είναι σε θέση να ικανοποιεί τις απολαύσεις του και να κυλιέται στις αισχρές ηδονές του- αδυνατίζετε προκειμένου να τον κάνετε τον ισχυρότερο και τον ενδοξότερο που θα σας έχει υπό έλεγχο.

Από όλες αυτές τις ταπεινώσεις, τέτοιες που ούτε τα κτήνη του αγρού θα υπέμεναν, μπορείτε να απαλλαγείτε, αν το προσπαθήσετε, όχι περνώντας στη δράση, αλλά απλώς επιθυμώντας την ελευθερία. Αποφασίστε να μην υπηρετείτε πλέον και αμέσως είστε ελεύθεροι. Δεν σας ζητώ να θέσετε τις χείρες πάνω στον τύραννο για να τον ανατρέψετε, αλλά απλώς να μην τον στηρίζετε πλέον- τότε θα τον δείτε σαν έναν μεγάλο Κολοσσό του οποίου αποσπάστηκε το βάθρο, να πέφτει από το ίδιο του το βάρος και να σπάει σε κομμάτια!

Άνθρωπος υπήκοος  (υπάκουος) δεν κερδίζει την ελευθερία του αλλά την σκλαβιά του.

Είναι απίστευτο το πώς, μόλις ο άνθρωπος γίνει υπήκοος, ταχέως ξεχνά τόσο ολοκληρωτικά την προηγούμενη ελευθερία του, ώστε πολύ δύσκολα να ξεσηκώνεται για να την ξαναποκτήσει, υπακούοντας τόσο εύκολα και με τόση προθυμία στα λεγόμενα του ενός ηγέτη, κι έτσι, παρατηρούμε μια κατάσταση όπου αυτός ο άνθρωπος δεν έχει χάσει τόσο την ελευθερία του όσο έχει κερδίσει την σκλαβιά του.

Εκούσια δουλεία

Παρ’ όλα αυτά, είναι αρκετά φανερό πως η ισχυρή επίδραση της συνήθειας δεν είναι πιο υποχρεωτική απ’ όσο σ’ αυτό, δηλαδή, την εξοικείωση με την υποταγή. Έχει ειπωθεί ότι ο Μιθριδάτης εκπαιδεύτηκε στο να πίνει δηλητήριο. Σαν κι αυτόν, μαθαίνουμε να καταπίνουμε και να μην βρίσκουμε πικρό το δηλητήριο της δουλείας.

Ιπποκράτης: Περί Ιερής Νόσου

… Αλλά για να ξαναπιάσω το νήμα της πραγματείας μας, το οποίο σχεδόν είχα χάσει: ο ουσιαστικός λόγος που οι άνθρωποι δέχονται διαταγές με προθυμία, είναι ότι γεννιούνται δουλοπάροικοι, και σαν τέτοιοι ανατρέφονται. Απ’ αυτήν την αιτία προκύπτει ένα ακόμη αποτέλεσμα, το ότι οι άνθρωποι εύκολα δειλιάζουν και υποτάσσονται στους τυράννους. Γι’ αυτήν την παρατήρηση είμαι βαθιά υπόχρεος στον Ιπποκράτη, τον ξακουστό πατέρα της ιατρικής, ο οποίος το επεσήμανε και το ανέφερε σε μια πραγματεία του με τίτλο «Περὶ ἱερῆς νούσου» (Περί Ιερής Νόσου). Αυτός ο διάσημος άντρας ήταν σίγουρα προικισμένος με μια μεγάλη καρδιά και το απέδειξε ξεκάθαρα με την απάντησή του στο Μεγάλο Βασιλέα, που ήθελε να τον προσεταιριστεί τάζοντάς του ιδιαίτερα προνόμια και μεγάλα δώρα. Ο Ιπποκράτης απάντησε ειλικρινώς ότι θα είχε βάρος στη συνείδησή του εάν χρησιμοποιούσε την επιστήμη του για την θεραπεία των βαρβάρων, οι οποίοι επιθυμούσαν να θανατώσουν τους συνανθρώπους του ‘Έλληνες, ή εάν υπηρετούσε πιστά με τις ικανότητές του οποιονδήποτε ήθελε να σκλαβώσει την Ελλάδα. Το γράμμα που έστειλε στον βασιλιά μπορεί ακόμα να διαβαστεί ανάμεσα στα άλλα έργα του και πάντοτε θα μαρτυρά τη μεγάλη καρδιά και τον ευγενικό του χαρακτήρα.

Η Αριστοτελική Φιλία

…Η πραγματικότητα είναι ότι ο τύραννος ποτέ δεν αγαπιέται πραγματικά, ούτε αγαπά. Η φιλία είναι μια ιερή λέξη, ένα άγιο πράγμα- ποτέ δεν αναπτύσσεται παρά μέσα από τον αμοιβαίο σεβασμό’ ακμάζει όχι τόσο από την καλοσύνη, αλλά από την ειλικρίνεια. Αυτό που κάνει έναν φίλο σίγουρο για έναν άλλον είναι η γνώση της ακεραιότητάς του: ως εγγυήσεις έχει την υπέροχη φύση του φίλου του, την τιμή και τη σταθερότητά του. Δεν μπορεί να υπάρχει φιλία όπου υπάρχει σκληρότητα, απιστία, αδικία. Και σε μέρη όπου μαζεύονται οι μοχθηροί μπορεί να υπάρχει μόνο συνομωσία, όχι συντροφικότητα: αυτοί δεν νοιώθουν μεταξύ τους αγάπη· μόνο ο φόβος τους κρατάει ενωμένους, δεν είναι φίλοι, είναι απλώς συνένοχοι.

Αν όχι αδύνατο, είναι μάλλον δύσκολο να κάνεις πραγματικό φίλο έναν τύραννο- ανυψωμένος πάνω από άλλους και χωρίς συντρόφους, βρίσκεσαι ο ίδιος πέρα από τα όρια της φιλίας, η οποία στην πραγματικότητα συντηρείται από την ισότητα και που για να προχωρήσει χωρίς να χωλαίνει, χρειάζεται δύο ίσα πόδια.

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ

ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ: ΚΑΙ ΟΧΙ ΚΑΡΙΚΑΤΟΥΡΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΜΕ ΖΕΪΜΠΕΚΙΕΣ ΚΑΙ ΚΟΥΜΠΑΡΙΕΣ

Του σ. καθηγητή Επαμεινώνδα Πανά

Η στρατηγική δεν είναι μια απλή λέξη σε ένα κόσμο αρκετά πολύπλοκο και συνάμα μεταβαλλόμενο. Για τους λόγους αυτούς η εφαρμογή της στρατηγικής αποτελεί δύσκολη και πολύπλοκη διαδικασία για ένα έθνος. Είναι αναγκαίος ο καθορισμός των κυρίων παικτών, των κινδύνων, των συνεπειών, των συμμαχιών, των χρονικών συγκυριών και ένα άλλο πλήθος παραγόντων.